Monopoly Oyunu,
Türkiye’de de pek çoğumuzun çocukluk ya da gençlik döneminden hatırladığı, “bir tur at, 200 lira al, ev yap, otel dik” heyecanıyla başlayan ama çoğu zaman aile içi küçük tartışmalarla biten klasik bir masa oyunudur.
Görünüşte basit bir emlak oyunu gibi dursa da, aslında masanın etrafında strateji, şans, sabır ve biraz da rekabet dersi verir. Bugün Monopoly; evlerde, kafelerde, arkadaş buluşmalarında hâlâ elden ele dolaşan, kültürel bir ikon haline gelmiş oyunlardan biridir.
Oyunun gerçek kökeni: Lizzie Magie ve The Landlord’s Game
Monopoly Oyunu’nun kökleri, sıkça anlatıldığı gibi “Tek başına Charles Darrow icat etti” efsanesinden çok daha eski ve siyasî. 1903–1904’te Elizabeth “Lizzie” Magie isimli bir feminist ve Georgist (Henry George’un tek vergi fikrini savunan akım) eğitimci The Landlord’s Game adlı bir oyun yarattı. Amacı, arazi tekellerinin önce kiracıları sonra toplumları nasıl sömürdüğünü göstermekti; yani oyunun orijinal hedefi kapitalizmi eleştirmekti. Magie, bu oyuna ilişkin ABD patentini 1904’te aldı.
Özellikleri:
-
Döngüsel bir tahta (başlangıç/bitiş net değil),
-
Mülk sahipliği ve başkası aynı kareye geldiğinde bir şeyler olması (kira),
-
İki farklı kural seti: “tekelleşmeyi teşvik eden” ve “tekelleşmeyi engelleyen” (Magie’nin eğitim amaçlı iki kuralı vardı).
Oyunun halk arasında evrimi: yerel varyantlar, ev yapımı setler
1900’lerin başında, Landlord’s Game ve onun çeşitli türevleri toplum içinde elden ele kopyalandı, kurallar değişti, sokak isimleri yerel kentlere göre uyarlanıp el yapımı tahtalarda oynandı. Üniversite eğitmenlerinden dini topluluklara kadar farklı gruplar versiyonlar geliştirdi. Bu “oyun halk ağında evrildi” olduğu için farklı insanlar farklı ögeler kattı; bu da Monopoly Oyunu’nun tek kişiye ait tek bir icat olmadığını gösterir. (Bu noktayı ortaya çıkaran araştırmaların çoğu, oyunun bir anda “icat edildiği” mitini çürütür.)
Charles Darrow ve 1930’ların ticarileşmesi
1930’ların Büyük Buhran döneminde Charles Darrow (Pennsylvania) el yapımı Monopoly setlerini üretip mağazalara satmaya başladı. Darrow’un tasarımı Parker Brothers’a (oyun şirketine) satıldı; Parker Brothers 1935 civarında oyunu ticarileştirdi, tasarım patentleri aldı ve yoğun pazarlama ile oyunu büyük kitlelere dağıttı.
Parker Brothers, Darrow’u “icatçı” olarak tanıttı; ancak sonra yapılan tarih araştırmaları, Darrow’un aslında oyunu halka yaymada rol oynayan bir figür olduğunu, ama esas kurgu ve fikirlerin başkalarından (özellikle Magie’den) geldiğini gösterdi.
Önemli tarih işaretleri:
-
Darrow’un ticarileştirme çabaları: 1933–1934 (yerel satışlar), Parker Brothers ile anlaşma ve 1935’te geniş pazarlama.
“İlk Monopoly” nasıldı? (1935 Baskısının öğeleri)
Parker Brothers’in ilk büyük üretimleri 1935 civarındadır. O dönemki tipik öğeler:
-
Karton veya yağlı kumaştan oyun tahtası (el yapımı varyantlardan farklı olarak baskılı),
-
Oyuncu piyonları (o dönem metal ya da ahşap; zaman içinde metal piyonlar standartlaştı),
-
Kağıt para (farklı değerler),
-
Mülk tapuları (deed cards), Chance ve Community Chest kartları,
-
Ev ve oteller (küçük plastik/tahta parçalar).
Ticari sürüm, Atlantic City sokak isimlerini kullanan standart bir Amerikan versiyonuydu — o yüzden birçok kişi Monopoly’nin “Atlantic City oyunu” olduğunu düşünür.
Peki Kaç Çeşit Monopoly Var?
Cevap: çok fazla.
Resmî lisanslı sürümler, yerel şehir baskıları, tema sürümleri (film, dizi, marka temalı), sınır dışı varyantlar, dijital oyunlar, koleksiyonluk lüks setler ve fan yapımı binlerce versiyon mevcut. Tek bir sayıda karar vermek zor — bazı kaynaklarda yüzlerce, diğer veri tabanlarında ise binlerce farklı Monopoly sürümü listelenmiş durumda. Örneğin zengin koleksiyonları dökümleyen sitelerde yüzlerce resmi ve yüzlercesi de gayriresmî versiyon bulunuyor; hayran sayfaları ve BoardGameGeek listeleri çok sayıda değişken gösteriyor.
Kısacası: dünyada yüzlerce resmi; binlerce temalı/yerel/gayriresmî varyant olduğu ifade edilebilir.
Türler örnekleri:
-
Şehir sürümleri (şehir sokaklarıyla),
-
Film / dizi / marka temaları (Star Wars, Game of Thrones vb.),
-
Lüks koleksiyon setleri (altın/tahta/taş işlemeli),
-
Elektronik adaptasyonlar (video oyunları, mobil uygulamalar),
-
Eğitim veya değişik kural setleri (Monopoly Junior, Revolution vb.).
Altından Yapılmış Monopoly mi?
Monopoly ile ilgili önemli koleksiyonlar ve kurumsal arşivler vardır:
Smithsonian / National Museum of American History: Monopoly’ye ait nadir setler ve çok değerli türevlere sahip. Smithsonian zaman zaman Monopoly setlerini sergiliyor (ör. 23 ayar altın set gibi koleksiyon öğeleri).
The Strong (National Museum of Play): Oyuna ait erken el yapımı tahtalar ve Darrow’un el işleri gibi parçalar koleksiyonda yer alıyor. (Bazı Darrow’a ait erken tahtalar müzayedelerde yüksek fiyatlara satıldı ve bu müzede muhafaza ediliyor.)
Ayrıca Atlantic City bağlantısına özel yürüyüşler, foto sergileri ve “Monopoly temalı” etkinlikler şehirde turistler için düzenleniyor; fakat kalıcı, tek başına “Monopoly Müzesi” şeklinde dünya çapında yaygın bir kurumdan söz etmek güç — genelde büyük oyuncak/müze koleksiyonlarının parçası olarak örnekler sergileniyor.
Monopoly Oyunu İle İlgili İlginç Anekdotlar ve Rakamlar
-
Monopoly Oyununun kökeni ekonomik adalet eleştirisine dayanıyor — yani oyun başlangıçta “tekelleşme kötüdür” öğretisi için tasarlanmıştı; ardından popüler kültürde ‘kâr hırsı’ kutlanır hale geldi. Bu değişim tarihsel ironinin en güzel örneklerinden biri.
-
Parker Brothers, Darrow’un tasarımını ticarileştirmeden önce oyunun çeşitli yerel versiyonlarının dolaştığını biliyordu; bu yüzden Magie’nin patentini de satın alarak hukuki zemini güçlendirdiler.
(Magie’ye ödenen miktar düşük kaldı) -
En pahalı Monopoly Oyunu setleri koleksiyon dünyasında milyonları bulan değerlemelere ulaşmış; Smithsonian’da sergilenen mücevherli altın set gibi nadir örnekler var.
Umarım Monopoly’nin bu uzun ve renkli yolculuğunu benim kadar keyifle keşfetmişsinizdir 🎲
Bu tarz kültür ve tarih dolu hikâyeler ilginizi çekiyorsa, alttaki kalbe dokunarak yazımı beğenmeyi ve blogumu takip etmeyi unutmayın ❤️
Buraya tıklayarak diğer yazılarıma da ulaşabilirsiniz.
Yeni yazılarda görüşmek üzere!
